معرفی کوتاه: قصیده، نخستین و اصلیترین قالب شعر کلاسیک فارسی است که برای بیان مضامین فاخر، حماسی، مدح، پند و اندرز و توصیف طبیعت به کار میرود. این قالب شعری به دلیل طولانی بودن و ساختار محکم زبانی، میدان آزمون توانمندی و تسلط شاعران بزرگ تاریخ ادبیات بوده است.
واژه «قصیده» از ریشه «قصد» به معنای «آهنگ و نیت کردن» گرفته شده است؛ زیرا شاعر در این نوع شعر، با نیت و مقصود خاصی (مانند مدح پادشاه یا وصف طبیعت) سخن آغاز میکند. قصیده از نظر شکل ظاهری (قافیه و ردیف) کاملاً شبیه غزل است، اما دو تفاوت اصلی دارد:
۱. تعداد ابیات: قصیده بسیار طولانیتر از غزل است (معمولاً بین ۱۵ تا ۷۰ بیت و گاه بیشتر).
۲. موضوع: برخلاف غزل که احساسی و عاشقانه است، قصیده موضوعات بیرونی، توصیفی و استدلالی دارد.
اجزای تشکیلدهنده قصیده: برخلاف سایر قالبها، قصیده کامل دارای یک معماری دقیق و بخشبندی شده است:
۱. تَغَزُّل (نسیب و تشبیب): مقدمهی شعر است که معمولاً با وصف طبیعت، بهار، خزان یا یاد معشوق آغاز میشود تا ذهن مخاطب آماده گردد.
۲. تَخَلُّص (گریزگاه): بیت یا ابیاتی که شاعر در آن با مهارت تمام، موضوع را از مقدمه به تنه اصلی تغییر میدهد. (این تخلص با تخلص غزل که نام شاعر است تفاوت دارد).
۳. تنه اصلی (مقصود): بخش اصلی شعر که هدف شاعر (مدح، رثا، پند یا وصف) در آن بیان میشود.
۴. شریطه و دعا: بخش پایانی که شاعر برای ممدوح دعای خیر یا جاودانگی میکند.
قصیده آینه تمامنمای تحولات زبانی و سیاسی تاریخ ایران است:
۱. سبک خراسانی (قرن ۳ تا ۵ ه.ق) – دوران اوج و شکوه: قصیده در این دوره پادشاه قالبهای شعری است. شاعران درباری برای ستایش امیران و جشنهای ملی، قصاید غرا میسرودند.
ویژگیها: زبان حماسی و کوبنده، استفاده از کلمات اصیل فارسی، توصیفات بسیار دقیق و عینی از طبیعت.
شاعران: رودکی (پدر شعر فارسی)، فرخی سیستانی (استاد توصیف)، منوچهری دامغانی (نقاش طبیعت) و ناصرخسرو (قصاید حکمی و مذهبی).
۲. دوره سلجوقی و بینابین (قرن ۶ ه.ق) – پیچیدگی و هنرنمایی: در این دوره قصیده از سادگی خراسانی فاصله گرفت و به سمت دشواری و استفاده از اصطلاحات علمی (نجوم، طب، فلسفه) رفت.
ویژگیها: فضلفروشی شاعرانه، زبان دشوار و استفاده از آرایههای ادبی پیچیده.
شاعران: انوری (پیامبر قصیدهسرایی)، خاقانی شروانی (دشوارترین قصاید فارسی).
۳. سبک عراقی (قرن ۷ تا ۹ ه.ق) – افول نسبی: با ظهور غزل و حمله مغول، بازار ستایش امیران و قصیده از رونق افتاد. در این دوره قصیده بیشتر در خدمت مذهب و عرفان قرار گرفت.
شاعران: سعدی (که قصایدش بیشتر پند و اندرز و توحید است).
۴. سبک بازگشت ادبی (دوره قاجار): شاعران این دوره با تقلید از سبک خراسانی، دوباره قصیدهسرایی به شیوه قدما را احیا کردند.
شاعران: قاآنی شیرازی (که در موسیقی شعر و قافیه استاد بود).
۵. قصیده معاصر (دوران مشروطه و پس از آن): در دوران بیداری، قصیده تبدیل به سلاحی برای مبارزه سیاسی و بیان دردهای اجتماعی شد.
شاعران: ملکالشعرا بهار (آخرین قصیدهسرای بزرگ به سبک خراسانی اما با محتوای سیاسی) و مهرداد اوستا.
هنوز شعری در این قالب منتشر نشده است.