فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری (زادهٔ حدود ۵۴۰ – درگذشتهٔ ۶۱۸ هجری قمری)، یکی از درخشانترین چهرههای تاریخ تصوف و ادبیات فارسی است. او پلی است میان سنایی غزنوی و مولانا جلالالدین؛ به طوری که مولانا خود را رهروِ راه او میدانست و میگفت: «عطار روح بود و سنایی دو چشم او / ما از پی سنایی و عطار آمدیم».
ولادت و سالهای آغازین
او در روستای «کدکن» از توابع نیشابور متولد شد. پدرش عطار (داروساز و پزشک) بود و فریدالدین نیز راه پدر را ادامه داد. نام او در تذکرهها «محمد» و لقبش «فریدالدین» ذکر شده است. او بخش بزرگی از عمر خود را در عطارخانه)گذراند و به طبابت و داروسازی مشغول بود.
نقطه تحول: از عطارخانه تا خانقاه
داستان مشهوری درباره تحول روحی او وجود دارد: روزی درویشی به درِ دکان او آمد و از عطار پرسید: «تو چگونه خواهی مُرد؟» عطار پاسخ داد: «همانگونه که تو میمیری.» درویش همانجا کاسه چوبین خود را زیر سر گذاشت و جان داد. این واقعه تکانی سخت به روح عطار داد.
هرچند این روایت ممکن است جنبه افسانهای داشته باشد، اما حقیقت این است که عطار در میانسالی از تعلقات دنیا برید و به سلوک عرفانی روی آورد. او مریدیِ شیخ «مجدالدین بغدادی» را پذیرفت و سالها به ریاضت و سیر و سلوک پرداخت.
سبک ادبی و ویژگی اشعار
شعر عطار، شعری بیتکلف، روان و سرشار از سوز و گداز است. برخلاف شاعران قصیدهسرا، او به دنبال آرایههای دشوار نبود، بلکه هدفش انتقال مفاهیم عمیق عرفانی در قالب داستان بود.
آثار برجسته
عطار از پرکارترین شاعران ایران است. آثار او را میتوان به دو بخش منظوم و منثور تقسیم کرد:
منطقالطیر (مقاماتالطیور) این کتاب، شاهکار اصلی و شناسنامه عرفانی عطار است. داستان سفر گروهی از پرندگان به رهبری «هدهد» برای یافتن پادشاه خود یعنی «سیمرغ» را روایت میکند. عطار در این اثر، هفت شهر عشق را به زیباترین شکل ممکن به تصویر کشیده است.
تذکرةالاولیاء تنها اثر منثور (نثری) عطار است که به شرح حال، کرامات و سخنان عارفان بزرگ (مانند منصور حلاج و بایزید بسطامی) میپردازد. نثر این کتاب بسیار ساده، روان و در عین حال به شدت اثرگذار است.
مصیبتنامه اثری عمیق که در آن سالکِ فکر، به دنبال حقیقت در میان موجودات عالم (از خورشید و ماه تا فرشتگان) میگردد. این کتاب سرشار از داستانهای فرعی جذاب و نقد اجتماعی است.
الهینامه این مثنوی در قالب گفتگوهای پدری دانا با شش پسرش تدوین شده است. هر پسر آرزویی دنیوی دارد و پدر با حکایاتی عرفانی، آنها را قانع میکند که حقیقت هر چیز در درون خود انسان است.
دیوان اشعار مجموعهای از غزلها و قصاید شورانگیز عطار است. غزلهای او برخلاف غزلهای عاشقانه زمینی، سرشار از «درد عشق الهی» و سوز و گداز عرفانی است.
مختارنامه عطار در این اثر، مجموعهای از بهترین رباعیات خود را در ۵۰ باب موضوعی دستهبندی کرده است. او در این قالب، به کوتاهترین و عمیقترین شکل ممکن، مفاهیم هستیشناسی را بیان میکند.
اسرارنامه یکی از نخستین مثنویهای عرفانی عطار است که به بیان معارف توحیدی میپردازد. مشهور است که عطار در زمان ملاقات با مولانای جوان، نسخهای از این کتاب را به او هدیه داد.
۵. شهادت و فرجام
پایان زندگی عطار با فاجعه حمله مغول به نیشابور گره خورده است. در سال ۶۱۸ هجری قمری، هنگامی که سربازان چنگیزخان به نیشابور حمله کردند، عطار به دست یک سرباز مغول کشته شد. آرامگاه او اکنون در شهر نیشابور، زیارتگاه اهل دل و دوستداران ادب است.
