معرفی کوتاه: قطعه، قالبی واقعگرا و اخلاقی در شعر پارسی است. برخلاف غزل که سرشار از اغراقهای عاشقانه است، قطعه به بیان واقعیتهای زندگی، پند و اندرز، انتقادهای اجتماعی و حکایتهای شیرین میپردازد.
چرا «قطعه»؟ واژه قطعه به معنای «پاره» یا «تکه جدا شده» است. علت این نامگذاری آن است که این قالب شبیه به ابیاتی است که از وسط یک قصیده قطع و جدا شده باشد؛ زیرا برخلاف قصیده و غزل، بیت اول (مطلع) آن قافیه ندارد.
ساختار گرافیکی قافیه: در قطعه، فقط مصراعهای زوج (سمت چپ) همقافیه هستند. (مصراع ۱: -) ................. ــــــــــــــ (a)
(مصراع ۳: -) ................. ــــــــــــــ (a)
(مصراع ۵: -) ................. ــــــــــــــ * (a)
تعداد ابیات: حداقل ۲ بیت است و معمولاً تا ۲۰ بیت ادامه مییابد (هرچند قطعات طولانیتر هم وجود دارد).
قطعه، شعرِ زمین است، نه آسمان. شاعر در قطعه به جای پرواز در آسمان خیال، روی زمین راه میرود و از دردهای جامعه، اخلاقیات و تجربیات شخصی میگوید. مهمترین کاربردهای قطعه عبارتند از:
۱. پند و اندرز (تعلیمی): بیان نصایح اخلاقی (مانند اشعار سعدی در گلستان). ۲. مناظره (گفتوگو): گفتوگوی خیالی بین دو شیء یا حیوان برای نتیجهگیری اخلاقی (شاهکار پروین اعتصامی). ۳. مطایبه و هجو: شوخی، نقد تند اجتماعی یا مسخره کردن کسی (مانند قطعات انوری). ۴. مادهتاریخ: در قدیم برای ثبت تاریخ وفات بزرگان یا اتمام بناها، قطعهای میسرودند که جمع حروف ابجد مصراع آخرش، مساوی با سال آن واقعه میشد.
۱. ابن یمین فریومدی (پادشاه قطعهسرایی): اگر بخواهیم تنها یک نفر را به عنوان متخصص قطعه نام ببریم، او «ابن یمین» (قرن ۸) است. تمام شهرت او به خاطر قطعات اخلاقی و پندآموزش است که زبانی ساده و بسیار تأثیرگذار دارند.
آن کس که بداند و بداند که بداند / اسب خرد از گنبد گردون بجهاند...
۲. انوری ابیوردی: انوری در سرودن قطعاتی با مضامین اجتماعی، تقاضا از ممدوحان و گاهی هجو و شوخیهای تند، استاد بود.
۳. سعدی شیرازی: سعدی در کتاب «گلستان» و بخشهایی از کلیاتش، زیباترین قطعات اخلاقی کوتاه را سروده است که بسیاری از آنها امروز به ضربالمثل تبدیل شدهاند.
۴. پروین اعتصامی (احیاگر معاصر): در دوران معاصر، پروین اعتصامی با هوشمندی تمام، قالبِ فراموششدهی قطعه را احیا کرد. او با استفاده از آرایه «تشخیص» (جانبخشی به اشیاء) و فن «مناظره» (نخود و لوبیا، مست و محتسب، سیر و پیاز)، شاهکارهایی خلق کرد که در تاریخ ادبیات بینظیر است.
هنوز شعری در این قالب منتشر نشده است.