معرفی کوتاه: ترجیعبند یکی از خوشآهنگترین و فنیترین قالبهای شعر پارسی است. این قالب از مجموعهای از غزلهای کوتاه تشکیل شده که همگی به وسیلهی یک «بیت تکراری» و برجسته به هم متصل میشوند. اگر شاعری بخواهد یک پیام مهم (مانند وحدت وجود یا سوزِ جدایی) را مدام به مخاطب یادآوری کند، از این قالب استفاده میکند.
واژه «ترجیع» به معنای «بازگرداندن» و «تکرار کردن» است. در این قالب، شعر به چندین بخش (که به هر بخش یک «خانه» یا «رشته» میگویند) تقسیم میشود.
خانه (رشته): هر خانه ساختاری دقیقاً شبیه به یک غزل دارد (ابیات همقافیه هستند).
بند (بیت ترجیع): در پایانِ هر خانه، یک بیت عیناً و بدون هیچ تغییری تکرار میشود. این بیت، شاهبیت و قلبِ تپنده شعر است.
ساختار گرافیکی قافیه:
(خانه اول - قافیه آ):
(مصراع ۱: a) ...
(مصراع ۲: a) (مصراع ۳: b) ...
(مصراع ۴: a) [بیت ترجیع (تکراری): X]
(خانه دوم - قافیه ب):
(مصراع ۱: c) ...
(مصراع ۲: c) (مصراع ۳: d) ...
(مصراع ۴: c)
[بیت ترجیع (تکراری): X]
نکته مهم: قافیههای هر خانه با خانه دیگر متفاوت است، اما «بیت ترجیع» در تمام طول شعر ثابت است.
تنها تفاوت ترجیعبند و ترکیببند در همان بیتِ رابط است:
در ترجیعبند: بیت رابط عیناً تکرار میشود (مثل ترجیعبند هاتف اصفهانی).
در ترکیببند: بیت رابط در پایان هر خانه تغییر میکند و قافیهای متفاوت دارد (مثل ترکیببند محتشم کاشانی).
ترجیعبند به دلیل تکرارِ یک بیت خاص، حالتی ذکرگونه و موسیقایی دارد و معمولاً در دو زمینه به کار میرود:
۱. عرفان و وحدت وجود (شاهکار هاتف): مشهورترین ترجیعبند تاریخ ادبیات، اثر هاتف اصفهانی است. او در خانههای مختلف شعر، داستانهای گوناگونی (از کلیسا و بتخانه تا دیر مغان) را روایت میکند، اما در پایان هر بند، با یک بیت معروف همه را به یک حقیقت واحد وصل میکند:
که یکی هست و هیچ نیست جز او / وَحدهُ لا اِلهَ اِلّا هو
۲. عشق و سوز و گداز (شاهکار سعدی): سعدی شیرازی ترجیعبندی بسیار لطیف دارد که در آن از درد فراق مینالد و در پایان هر بند، با این بیت، وفاداری خود را نشان میدهد:
بنشینم و صبر پیش گیرم / دنباله کار خویش گیرم
۳. مدح و ستایش: شاعران قدیم (مانند فرخی سیستانی) برای تاکید بر شکوه پادشاه، در پایان هر بند نام او یا صفتی از او را تکرار میکردند تا در ذهن مخاطب حک شود.
هاتف اصفهانی: قلهی ترجیعبند عرفانی.
سعدی شیرازی: استاد ترجیعبند عاشقانه.
مولانا: که از تکرار برای ایجاد شور و سماع در اشعارش (دیوان شمس) بسیار بهره برده است.
فرخی سیستانی: از نخستین سرایندگان این قالب.
هنوز شعری در این قالب منتشر نشده است.