دیباچه

تحلیل ساختاری و فنی

این شعر در قالب مثنوی سروده شده است.

• قافیه: با توجه به قالب مثنوی، کلمات قافیه در هر بیت تغییر می‌کنند. برخی از قافیه‌های ابیات آغازین عبارت‌اند از:

  • بیت ۱: حکایت / شکایت

  • بیت ۲: بریده‌اند / نالیده‌اند

  • بیت ۳: فراق / اشتیاق

  • بیت ۴: خویش / خویش (در اینجا کلمه "خویش" تکرار شده و جناس تام یا ردیف محسوب می‌شود، اما قافیه اصلی "اصل" و "وصل" است).

• ردیف: این شعر ردیف سراسری ندارد، اما در برخی ابیات (مانند بیت اول "می‌کند") ردیف وجود دارد.

تحلیل معنایی و مفهومی بیت به بیت

۱. بشنو این نی چُون حکایت می‌کند / از جدایی‌ها شکایت می‌کند

• معنی: به نوای این نی گوش کن که چگونه داستان می‌گوید و از دردهای جدایی گلایه می‌کند.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشخیص (جان‌بخشی): نسبت دادن حکایت و شکایت به نی.

  • سمبل (نماد): "نی" نماد انسان کامل یا روح جدا شده از عالم معناست.

  • براعت استهلال: اشاره به محتوای کلی کتاب در بیت اول.

۲. کز نِیِستان تا مرا بُبریده‌اند / در نفیرم مرد و زن نالیده‌اند

• معنی: از زمانی که مرا از نیستان (خاستگاه اصلی) جدا کرده‌اند، از سوز ناله من، تمام هستی (مرد و زن) به ناله درآمده‌اند.

• آرایه‌های ادبی:

  • نماد: "نیستان" نماد عالم لاهوت و جهان ارواح.

  • تضاد: مرد و زن (مجاز از همه انسان‌ها).

  • تناسب: نی، نیستان، نفیر.

۳. سینه خواهم شَرْحه شَرْحه از فِراق / تا بگویم شَرْحِ دردِ اشْتیاق

• معنی: شنونده‌ای می‌خواهم که دلش از درد دوری پاره‌پاره شده باشد تا بتوانم درد اشتیاق و آرزوی بازگشت را برایش شرح دهم.

• آرایه‌های ادبی:

  • تکرار (واژه‌آرایی): شرحه شرحه.

  • جناس اشتقاق: شرحه و شرح.

  • کنایه: "سینه" کنایه از دل و ظرفیت روحی است.

۴. هر کسی کو دور ماند از اصلِ خویش / باز جوید روزگارِ وصل خویش

• معنی: هر کسی که از اصل و مبدأ خود دور افتاده باشد، دائماً در جستجوی زمان وصال و بازگشت به آن یگانگی است.

• آرایه‌های ادبی:

  • تضاد: دور / وصل.

  • تلمیح: اشاره به آیه "انّا لله و انّا الیه راجعون".

۵. من به هر جمعیّتی نالان شدم / جُفتِ بَدْحالان و خُوشْ حالان شُدَم

• معنی: من (نی/مولانا) در هر جمعی ناله سر دادم و با هر دو گروهِ افسرده‌دلان (اهل دنیا) و شادمانان (اهل معنا) همنشین شدم.

• آرایه‌های ادبی:

  • تضاد: بدحالان / خوش‌حالان.

۶. هر کسی از ظّنِ خود شد یارِ من / از درونِ من نجُست اسرارِ من

• معنی: هر کسی بر اساس پندار و گمان سطحی خود با من همراه شد، اما هیچ‌کس حقیقت و رازهای درونی مرا جستجو نکرد.

• آرایه‌های ادبی:

  • تضاد: ظن (گمان سطحی) / اسرار (حقیقت پنهان).

۷. سرِ ّ من از نالهٔ من دور نیست / لیک چشم و گوش را آن نور نیست

• معنی: راز من در همان ناله و سخن من نهفته است، اما چشم و گوش ظاهری نور معرفت برای دیدن آن را ندارند.

• آرایه‌های ادبی:

  • مراعات نظیر: چشم، گوش، نور.

  • استعاره: "نور" استعاره از بصیرت و بینش باطنی.

۸. تن ز جان و جان، ز تن مستور نیست / لیک کس را دیدِ جان دستور نیست

• معنی: تن و جان به هم پیوسته‌اند و هیچ‌یک از دیگری پوشیده نیست، اما هیچ‌کس اجازه و توانایی دیدن جان را با چشم سر ندارد.

• آرایه‌های ادبی:

  • طرد و عکس: تن ز جان / جان ز تن.

  • تضاد: مستور / دید (دیدن).

۹. آتش است این بانگِ نای و نیست باد / هر که این آتش ندارد نیست باد

• معنی: صدای این نی از جنس آتش (عشق) است، نه هوای معمولی؛ هر کس این آتش عشق را در دل ندارد، بهتر است که نابود شود (یا وجود ندارد).

• آرایه‌های ادبی:

  • تشبیه: بانگ نای به آتش.

  • ایهام: "نیست باد" (معنی اول: باد نیست / معنی دوم: نابود باد).

۱۰. آتش عشق است کاندر نَی فتاد / جوشش عشق است کاندر مَیْ فتاد

• معنی: آن چیزی که در نی افتاده و آن را به نوا درآورده، آتش عشق است و آن چیزی که باعث جوشش شراب شده نیز عشق است.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشبیه: عشق به آتش.

  • حسن تعلیل: علت گیرایی صدای نی و مستی شراب، عشق دانسته شده است.

  • موازنه: بین مصراع اول و دوم.

۱۱. نی حریفِ هر که از یاری بُرید / پرده‌هایش پرده‌هایِ ما دَرید

• معنی: نی دمساز کسی است که از معشوق جدا شده است؛ نغمه‌های (پرده‌های) نی، رازهای پنهان (پرده‌های) ما را فاش کرد.

• آرایه‌های ادبی:

  • جناس تام: پرده (نغمه موسیقی) / پرده (حجاب و پوشش).

  • کنایه: پرده دریدن (افشای راز / رسوا کردن).

۱۲. همچو نَی زهریّ و تِریاقی که دید؟ / همچو نَی دمساز و مشتاقی که دید؟

• معنی: چه کسی مانند نی، چیزی دیده که هم زهر باشد (برای نااهلان) و هم پادزهر (برای عاشقان)؟ چه کسی مانند نی همدم و آرزومند دیده‌است؟

• آرایه‌های ادبی:

  • تضاد (طباق): زهر / تریاق (پادزهر).

  • تشبیه: انسان/عاشق به نی.

  • پرسش انکاری: برای تأکید بر بی‌نظیر بودن نی.

۱۳. نی حدیثِ راهِ پُر خون می‌کند / قصّه‌هایِ عشقِ مجنون می‌کند

• معنی: نی از راه دشوار و خطرناک عشق سخن می‌گوید و داستان‌های عشق حقیقی (مانند عشق مجنون) را روایت می‌کند.

• آرایه‌های ادبی:

  • کنایه: "راه پر خون" کنایه از مسیر دشوار عشق که با رنج و شهادت همراه است.

  • تلمیح: اشاره به داستان لیلی و مجنون.

۱۴. مَحرِم این هوش جُز بی‌هوش نیست / مَر، زبان را مُشتری جز گوش نیست

• معنی: حقیقتِ این عشق را تنها کسانی می‌فهمند که عقل معاش را رها کرده و "بی‌هوش" (مست عشق) شده‌اند؛ همان‌طور که تنها گوش خریدار سخنِ زبان است.

• آرایه‌های ادبی:

  • تضاد: هوش / بی‌هوش.

  • اسلوب‌الحکیم: آوردن مثال حسی برای اثبات امر عقلی.

  • پارادوکس (متناقض‌نما): محرم هوش بودنِ بی‌هوش.

۱۵. در غمِ ما روزها بیگاه شد / روزها با سوزها همراه شد

• معنی: در غم عشق، عمر ما سپری شد و روزهایمان با سوز و گداز درون آمیخته گشت.

• آرایه‌های ادبی:

  • جناس ناقص: روز / سوز.

  • تشخیص: همراه شدن روزها با سوزها.

۱۶. روزها گر رفت، گُو: رَوْ، باک نیست / تو بمان ای آنکه چون تو پاک نیست

• معنی: اگر عمر و روزگار می‌گذرد، بگو بگذرد، ترسی نیست؛ ای عشق (یا ای معشوق ازلی) تو باقی بمان که هیچ‌کس مانند تو مقدس و پاک نیست.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشخیص: سخن گفتن با روزها.

  • التفات: تغییر مخاطب به معشوق (تو بمان).

۱۷. هر که جز ماهی، ز آبش سیر شد / هرکه بی روزی است، روزش دیر شد

• معنی: هر موجودی غیر از ماهی، از آب سیر می‌شود (تنها عاشق حقیقی از دریای عشق سیر نمی‌شود)؛ و هرکس که از رزق معنوی بی‌بهره باشد، ملول و خسته می‌شود.

• آرایه‌های ادبی:

  • استعاره: "ماهی" استعاره از عاشق صادق و "آب" استعاره از عشق و معرفت الهی.

  • کنایه: "روزش دیر شد" کنایه از ملالت و طولانی به نظر رسیدن زمان.

۱۸. در نیابد حالِ پُخته هیچ خام / پس سخن کوتاه باید، والسَّلام

• معنی: انسان خام و بی‌تجربه هرگز حال انسان کامل و واصل (پخته) را درک نمی‌کند؛ پس بهتر است سخن را کوتاه کنم و تمام.

• آرایه‌های ادبی:

  • تضاد: پخته / خام.

  • تمثیل: پخته (عارف واصل)، خام (انسان دنیوی).

(شروع بخش دوم - حکایت عاشقی و توصیه به وارستگی)

۱۹. بند، بُگْسَل. باش آزاد ای پسر / چند باشی بندِ سیم و بندِ زر؟

• معنی: ای فرزند (سالک)، زنجیرهای تعلقات را پاره کن و آزاده باش؛ تا کی می‌خواهی اسیر نقره و طلا (ثروت دنیا) باشی؟

• آرایه‌های ادبی:

  • تکرار: بند.

  • مراعات نظیر: سیم، زر.

  • استعاره: "پسر" استعاره از سالک راه حق.

۲۰. گر بریزی بحر را در کوزه‌ای / چند گنجد‌؟ قسمتِ یک روزه‌ای

• معنی: اگر آب دریا را در کوزه‌ای بریزی، چقدر در آن جا می‌گیرد؟ فقط به اندازه مصرف یک روز. (حرص انسان محدودیت ایجاد می‌کند).

• آرایه‌های ادبی:

  • تمثیل: دریا (عالم معنا یا حرص بی‌پایان) و کوزه (ظرفیت محدود انسان).

  • پرسش انکاری: چند گنجد؟

۲۱. کوزه‌ٔ چشمِ حریصان پُر نشد / تا صدف قانع نشد پُرْ دُر نشد

• معنی: چشم انسان حریص مانند کوزه‌ای است که هرگز پر نمی‌شود؛ همان‌طور که صدف تا زمانی که قانع نشود و دهانش را نبندد، مروارید در آن ساخته نمی‌شود.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشبیه: کوزه‌ی چشم.

  • حسن تعلیل: علت مروارید داشتن صدف، قناعت (بستن دهان) دانسته شده است.

  • ارسال‌المثل: مصرع اول حکم ضرب‌المثل یافته است.

۲۲. هر که را جامه ز عشقی چاک شد / او ز حرص و جمله عیبی پاک شد

• معنی: هر کس که لباس تعلقاتش (یا وجودش) از شدت عشق پاره شد، از حرص و تمام عیب‌های اخلاقی پاکیزه گشت.

• آرایه‌های ادبی:

  • کنایه: جامه چاک شدن (شیفتگی کامل و ترک تعلقات).

  • ملازمه: عشق با پاکی از عیوب.

۲۳. شاد باش ای عشقِ خوشْ سودایِ ما / ای طبیبِ جمله علّت‌های ما

• معنی: زنده و شاد باش ای عشق که سودای شیرین مایی؛ ای عشقی که درمان تمام بیماری‌های روحی و اخلاقی ما هستی.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشخیص: خطاب به عشق.

  • پارادوکس: "خوش سودا" (سودا به معنی مالیخولیاست اما اینجا خوش توصیف شده).

  • تضاد: طبیب / علت (بیماری).

۲۴. ای دوایِ نَخْوَت و ناموسِ ما / ای تو افلاطون و جالینوسِ ما

• معنی: ای عشقی که داروی غرور و آبرویِ دروغین (شهرت‌طلبی) مایی؛ تو برای ما مانند افلاطون و جالینوس (حکیمان و طبیبان بزرگ) هستی.

• آرایه‌های ادبی:

  • تلمیح: اشاره به افلاطون و جالینوس.

  • تشبیه: عشق به طبیبان نامدار.

۲۵. جسمِ خاک از عشق، بر افلاک شد / کوه، در رقص آمد و چالاک شد

• معنی: به واسطه نیروی عشق، جسم خاکی انسان به آسمان‌ها رفت (معراج) و کوه سنگین به رقص و حرکت درآمد.

• آرایه‌های ادبی:

  • تلمیح: اشاره به معراج پیامبر و تجلی خدا بر کوه طور.

  • تشخیص: رقصیدن کوه.

  • تضاد: خاک / افلاک.

۲۶. عشقْ، جانِ طور آمد، عاشقا! / طور، مست و "خَرَّ مُوسیٰ صاعِقا‏"

• معنی: ای عاشق! عشق مانند جانی به کالبد کوه طور وارد شد؛ طور مست شد و موسی از هیبت آن مدهوش بر زمین افتاد.

• آرایه‌های ادبی:

  • تلمیح و تضمین: اشاره به آیه قرآن (داستان موسی در طور) و عین عبارت قرآنی "خرّ موسی صاعقاً".

  • تشخیص: مست شدن کوه طور.

۲۷. با لبِ دمسازِ خود گر جُفتمی / همچو نَی من گفتنی‌ها گفتمی

• معنی: اگر من هم مانند نی با لبِ همدم و یار خود (خداوند/شمس تبریزی) جفت می‌شدم، اسرار گفتنی بسیاری را فاش می‌کردم.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشبیه: شاعر به نی.

۲۸. هر که او از هم‌زبانی شد جُدا / بی‌زبان شد، گرچه دارد صد نوا

• معنی: هر کسی که از هم‌زبان و همدل خود جدا شود، حتی اگر صدها نغمه و سخن بداند، گویی لال و بی‌زبان می‌شود.

• آرایه‌های ادبی:

  • تضاد: هم‌زبان / بی‌زبان.

  • اغراق: صد نوا.

۲۹. چون که گُل رفت و گلستان درگذشت / نشنوی زان پس ز بلبل سَرگذشت

• معنی: وقتی فصل گل تمام شود و باغ از بین برود، دیگر آواز و داستانی از بلبل نخواهی شنید (وقتی معشوق یا ولی خدا برود، الهامات قطع می‌شود).

• آرایه‌های ادبی:

  • مراعات نظیر: گل، گلستان، بلبل.

  • تمثیل: رابطه مرید و مراد به گل و بلبل.

۳۰. جمله معشوق است و عاشق پَرده‌ای / زنده معشوق است و عاشق مُرده‌ای

• معنی: در حقیقت همه چیز معشوق (خدا) است و عاشق تنها یک حجاب یا بهانه است؛ تنها معشوق زنده حقیقی است و عاشق در برابر او مانند مرده‌ای فاقد اراده است.

• آرایه‌های ادبی:

  • حصر: جمله معشوق است.

  • تضاد: زنده / مرده.

  • تشبیه: عاشق به پرده و مرده.

۳۱. چون نباشد عشق را پروایِ او / او چو مرغی مانْد بی‌ پَرْ وایِ او!

• معنی: اگر عشق (خداوند) به عاشق توجهی نداشته باشد، عاشق مانند پرنده‌ای بدون بال و پر درمانده می‌شود. وای بر او!

• آرایه‌های ادبی:

  • جناس تام (مرکب): پروای او (توجه او) / پر، وایِ او (بال، وای بر او).

  • تشبیه: عاشق بی عنایت حق به مرغ بی پر.

۳۲. من چگونه هوش دارم پیش و پس / چون نباشد نورِ یارم پیش و پس؟

• معنی: وقتی نور هدایت یار در پیش رو و پشت سر من نباشد، من چگونه می‌توانم نسبت به گذشته و آینده آگاهی و هوشیاری داشته باشم؟ (بدون حق، انسان جاهل است).

• آرایه‌های ادبی:

  • تکرار: پیش و پس.

  • استعاره: نور (هدایت الهی).

۳۳. عشق خواهد کاین سخن بیرون بُوَد / آینه، غمّاز نبود چون بُوَد

• معنی: خاصیت عشق این است که اسرار آشکار شود؛ آینه (دل عاشق) اگر سخن‌چین و افشاگر نباشد، پس چیست؟ (ذات آینه بازتاب دادن است).

• آرایه‌های ادبی:

  • استعاره: آینه (دل صاف و صیقلی).

  • تشخیص: عشق می‌خواهد / آینه غماز (سخن‌چین).

۳۴. آینه‌ت، دانی چرا غمّاز نیست؟ / زآنکه زنگار از رُخَش مُمتاز نیست

• معنی: آیا می‌دانی چرا آینه دل تو حقایق را نشان نمی‌دهد؟ به این دلیل که زنگار (گناه و آلودگی) از چهره‌اش پاک نشده است.

• آرایه‌های ادبی:

  • استعاره: زنگار (آلودگی‌های دنیوی و هواهای نفسانی).

  • حسن تعلیل: علت عدم درک حقیقت، ناپاکی دل ذکر شده است.

مضامین و درون‌مایه‌های اصلی

• وحدت وجود: همه چیز معشوق است و غیر او نمودی بیش نیست.

• درد اشتیاق و جدایی: شکایت روح انسان از هبوط و جدایی از اصل الهی خود (نیستان).

• عشق به عنوان طبیب: قدرت کیمیاگری عشق در درمان رذایل اخلاقی (حرص، کبر، نخوت).

• ناچیز بودن عقل در برابر عشق: تأکید بر اینکه اسرار الهی با عقل جزئی قابل درک نیست.

• لزوم تخلیه و تحلیه: ضرورت پاک کردن آینه دل از زنگار تعلقات برای دریافت نور حقیقت.

• خاموشی و رازداری: ناتوانی زبان در بیان حقایق عرفانی برای نامحرمان (خامان).