خلوَتْ طلبیدنِ آن ولی از پادشاه با کنیزک، جهتِ دریافتنِ رنجِ کنیزک

• قافیه:

  • (خانه / بیگانه)

  • (دهلیزها / چیزها)

  • (کجاست / جداست)

  • (فلک / یک‌به‌یک)

  • (دشوار یاب / جواب)

  • ... و سایر ابیات که از همین قاعده پیروی می‌کنند.

• ردیف: در برخی ابیات ردیف وجود دارد (مانند «را» در بیت اول یا «نی» در بیت سوم) اما در اکثر ابیات قافیه‌ها بدون ردیف و به صورت مستقیم آمده‌اند.

• بحر و وزن عروضی:

  • این شعر در بحر معروف مثنوی معنوی یعنی «رمل مسدّس محذوف» سروده شده است.

  • وزن عروضی: فاعلاتن فاعلاتن فاعلن

• تقطیع هجایی (نمونه برای بیت: دست بر نبضش نهاد و یک به یک): برای اطمینان از وزن، بیت «دست بر نبضش نهاد و یک به یک» را تقطیع می‌کنیم:

  • متن: دَس تُ بَر نَب / ضَش نَ ها دو / یَک بِ یَک

  • هجاها: بلند، کوتاه، بلند، بلند / بلند، کوتاه، بلند، بلند / بلند، کوتاه، بلند

  • علائم: (– U – –) / (– U – –) / (– U –)

  • ارکان: فاعلاتن / فاعلاتن / فاعلن

  • نتیجه: وزن کاملاً سالم و منطبق بر بحر رمل مسدّس محذوف است.

تحلیل معنایی و مفهومی بیت به بیت

۱. گفت: ای شَه! خلوتی کن خانه را / دور کن هم خویش و هم بیگانه را

• معنی: طبیب به پادشاه گفت: خانه را کاملاً خلوت کن و تمام اطرافیان، چه خویشاوندان و چه افراد غریبه را بیرون بفرست.

• آرایه‌ها: تضاد (خویش و بیگانه)، کنایه (خلوت کردن خانه: بیرون کردن همه)، مراعات نظیر (شه، خانه، خویش، بیگانه).

۲. کس ندارد گوش در دِهلیزها / تا بپرسم زین کنیزک چیزها

• معنی: مراقب باش کسی در راهروها و پشت درها فال‌گوش نایستد تا من بتوانم آزادانه و محرمانه از این کنیز سؤالاتی بپرسم.

• آرایه‌ها: کنایه (گوش داشتن: استراق سمع کردن، دزدکی شنیدن)، تناسب (گوش، پرسیدن).

۳. خانه خالی مانْد و یک دَیّار، نَیْ / جز طبیب و جز همان بیمار، نَیْ

• معنی: خانه کاملاً خالی شد و هیچ‌کس (هیچ جنبنده‌ای) در آن نماند؛ جز طبیب و کنیزک بیمار، کسی آنجا نبود.

• آرایه‌ها: تکرار (نی)، تضاد (طبیب و بیمار).

۴. نرم‌ْنرمک گفت: شهرِ تو کجاست؟ / که عِلاجِ اهلِ هر شهری، جُداست

• معنی: طبیب با ملایمت و آرامی از کنیز پرسید: اهل کدام شهر هستی؟ زیرا روش درمان مردم هر شهر (با توجه به اقلیم و طبعشان) متفاوت است.

• آرایه‌ها: تکرار (شهر)، جناس ناقص (کجاست، جداست).

۵. و اندر آن شهر از قرابت کیستت؟ / خویشی و پیوستگی با چیستت؟

• معنی: در آن شهر چه کسانی از نزدیکان تو هستند؟ و با چه کسانی یا چه چیزهایی دلبستگی و ارتباط داشته‌ای؟

• آرایه‌ها: سجع (کیستت، چیستت)، مراعات نظیر (قرابت، خویشی، پیوستگی).

۶. دست بر نبضش نهاد و یَک‌ به یَک / باز می‌پُرسید از جَوْرِ فَلَک

• معنی: طبیب دستش را روی نبض کنیز گذاشت و یکی‌یکی درباره رنج‌ها و سختی‌هایی که از روزگار کشیده بود، سؤال می‌کرد.

• آرایه‌ها: کنایه (جور فلک: سختی‌های روزگار و سرنوشت)، تناسب (دست، نبض، طبیب).

۷. چون کسی را خار، در پایش جَهَد / پایِ خود را بر سَرِ زانو نهد

• معنی: (تمثیل) وقتی خاری در پای کسی فرو می‌رود، او پایش را روی زانوی دیگرش می‌گذارد تا خار را پیدا کند.

• آرایه‌ها: تمثیل (تشبیه وضعیت بیمار روحی به کسی که خار در پا دارد)، مراعات نظیر (پا، زانو، خار).

۸. وز سَرِ سوزن همی جوید سَرَش / ور نیابد، می‌کُند با لب تَرَش

• معنی: و با نوک سوزن به دنبال سرِ خار می‌گردد و اگر نتواند آن را پیدا کند، با آب دهان آن محل را تر می‌کند (تا پوست نرم شود و خار نمایان گردد).

• آرایه‌ها: مراعات نظیر (سوزن، سر، لب)، کنایه (با لب تر کردن: دقت و تلاش برای یافتن).

۹. خار، در پا شد چنین دشوارْیاب / خار، در دل چون بُوَد؟ وا دِه جواب

• معنی: وقتی پیدا کردن خاری که در پا (جسم) فرو رفته این‌قدر سخت است، تصور کن پیدا کردن خاری (غمی) که در دل فرو رفته چقدر دشوار خواهد بود؟ پاسخ بده.

• آرایه‌ها: استعاره (خار در دل: غم و عشق پنهان)، استفهام انکاری (برای تأکید بر سختی کار)، تکرار (خار).

۱۰. خارِ در دل گر بدیدی هر خَسی؟ / دستْ، کَی بودی غمان را بر کسی؟

• معنی: اگر هر فرد فرومایه و معمولی می‌توانست درد و غم نهان (خار دل) را تشخیص دهد، دیگر غم‌ها و دردها بر کسی مسلط نمی‌شدند (و همه درمان می‌شدند).

• آرایه‌ها: جناس (خسی، کسی)، استعاره (خار: غم)، تشخیص (دستِ غمان).

۱۱. کس به زیر دُمِِّ خر خاری نهد / خر نداند دفع آن، برمی‌جهد

• معنی: (ادامه تمثیل) اگر کسی زیر دم الاغی خاری بگذارد، حیوان چون راه بیرون آوردن آن را نمی‌داند، فقط جفتک می‌اندازد و بالا و پایین می‌پرد.

• آرایه‌ها: تمثیل، مراعات نظیر (خر، دم، خار، جهیدن).

۱۲. برجَهَد، و آن خار، محکمتر زند / عاقلی باید که خاری برکَنَد

• معنی: حیوان با جهیدن باعث می‌شود خار محکم‌تر در بدنش فرو رود؛ برای بیرون آوردن خار، نیاز به یک انسان عاقل است.

• آرایه‌ها: تضاد (خر و عاقل)، تکرار (خار).

۱۳. خر ز بهرِ دفعِ خار از سوز و درد / جُفته می‌انداخت، صد جا زخم کرد

• معنی: آن حیوان برای خلاص شدن از درد خار، لگد می‌پراند ولی با این کار بدنش را در صد جای دیگر هم زخمی می‌کرد.

• آرایه‌ها: اغراق (صد جا زخم کرد)، کنایه (جفته انداختن: تلاش بیهوده و مخرب).

۱۴. آن حکیمِ خارچینْ استاد بود / دست می‌زد جابجا می‌آزمود

• معنی: اما آن پزشک (طبیب الهی) در بیرون آوردن خار (تشخیص دردهای روحی) مهارت داشت و با دست زدن و معاینه دقیق، مشکل را بررسی می‌کرد.

• آرایه‌ها: استعاره مکنیه (خارچین: درمانگر روح)، تناسب (حکیم، دست، آزمودن).

۱۵. زآن کنیزک بر طریقِ داستان / باز می‌پُرسید حالِ دوستان

• معنی: طبیب در قالب قصه و گفتگوی معمولی، از کنیزک درباره دوستان و آشنایانش سؤال می‌کرد.

• آرایه‌ها: -

۱۶. با حکیمْ او قصّه‌ها می‌گفت فاش / از مُقام و خواجگان و شهر و تاش

• معنی: کنیزک هم بی‌پرده برای طبیب داستان‌هایی از محل زندگی، اربابان قبلی، شهرها و همشهریانش تعریف می‌کرد.

• آرایه‌ها: تناسب (مقام، خواجگان، شهر).

۱۷. سویِ قصّه گفتنش می‌داشت گوش / سویِ نبض و جَستنش می‌داشت هوش

• معنی: طبیب در ظاهر به قصه‌های او گوش می‌داد، اما تمام حواس و تمرکزش روی نبض کنیز و تغییرات ضربان قلب او بود.

• آرایه‌ها: تضاد (گوش و هوش: گوش کنایه از شنیدن ظاهری، هوش کنایه از دقت باطنی)، جناس (گوش، هوش).

۱۸. تا که نبض از نام کی گردد جِهان / او بُوَد مقصودِ جانش در جَهان

• معنی: تا ببیند با شنیدن نام چه کسی نبض کنیز تند می‌زند (می‌جهد)؛ زیرا همان شخص، معشوق و گمگشته جان او در این دنیاست.

• آرایه‌ها: جناس (جهان به معنی جهنده / جهان به معنی دنیا)، تکرار (جهان).

۱۹. دوستانِ و شهرِ او را برشمرد / بعد از آن شهری دگر را نام بُرد

• معنی: طبیب شهرها و دوستانش را نام برد و سپس به سراغ نام بردن از شهری دیگر رفت.

۲۰. گفت: چون بیرون شدی از شهرِ خویش؟ / در کدامین شهر بودستی تو بیش؟

• معنی: پرسید: وقتی از شهر خودت خارج شدی، در کدام شهر بیشتر اقامت داشتی؟

۲۱. نام شهری گفت و زآن هم درگذشت / رنگ روُ و نبض او دیگر نگشت

• معنی: کنیز نام شهری را گفت و طبیب از آن هم عبور کرد؛ اما نه رنگ چهره کنیز تغییر کرد و نه نبضش دگرگون شد.

• آرایه‌ها: کنایه (رنگ و رو گشتن: تغییر حالت ناشی از هیجان یا ترس).

۲۲. خواجگان و شهرها را یک‌ به یک / باز گفت از جای و از نان و نمک

• معنی: کنیز یکی‌یکی درباره اربابان قبلی، شهرها، مکان‌ها و سفره‌هایی که در آن‌ها نشسته بود صحبت کرد.

• آرایه‌ها: کنایه (نان و نمک: معاشرت و زندگی مشترک).

۲۳. شهر شهر و خانه خانه قصّه کرد / نَیْ رَگش جُنبید و نَیْ رخ گشت زرد

• معنی: او درباره شهرها و خانه‌های مختلف قصه گفت، اما نه رگش (نبضش) تکان خورد و نه صورتش زرد شد (هیچ واکنشی نشان نداد).

• آرایه‌ها: تکرار (شهر شهر، خانه خانه)، کنایه (رگ جنبیدن و رخ زرد شدن: نشانه عاشقی و هیجان).

۲۴. نبضِ او بر حالِ خود بُد بی‌گزند / تا بپرسید از سمرقندِ چو قَند

• معنی: نبض او آرام و بدون تغییر بود تا اینکه طبیب از شهر «سمرقند» که مانند قند شیرین و دوست‌داشتنی است، پرسید.

• آرایه‌ها: تشبیه (سمرقند چو قند)، جناس (سمرقند، قند - قند بخش دوم سمرقند است).

۲۵. نَبضْ، جَست و رویْ سرخ و زرد شد / کز سمرقندیِّ زرگر فرد شد

• معنی: ناگهان نبض کنیز تند شد و رنگ چهره‌اش پرید و سرخ و زرد شد؛ زیرا یاد آن زرگر سمرقندی او را از دیگران جدا کرد (یا دلش متوجه او شد).

• آرایه‌ها: تضاد (سرخ و زرد)، کنایه (فرد شد: خاص شد، یا جدا افتادن از دیگران و متمرکز شدن بر یکی).

۲۶. چون ز رنجور، آن حکیم این راز یافت / اصلِ آن درد و بلا را باز یافت

• معنی: وقتی پزشک دانا این راز را از بیمار کشف کرد، ریشه اصلی بیماری و درد او را پیدا کرد.

• آرایه‌ها: تناسب (رنجور، حکیم، درد).

۲۷. گفت کوی او کدام است در گُذَر / او سرِ پل گفت و کوی غاتِفَر

• معنی: طبیب پرسید: خانه او در کدام محله و گذر است؟ کنیز گفت: محله سر پل و کوی «غاتفر».

• آرایه‌ها: اعلام (غاتفر: محله‌ای در سمرقند).

۲۸. گفت: دانستم که رنجت چیست، زود / در خَلاصت سِحرها خواهم نمود

• معنی: طبیب گفت: فهمیدم درد تو (عشق) چیست؛ به زودی برای نجات تو کارهای شگفت‌انگیزی (مانند جادو) انجام خواهم داد.

• آرایه‌ها: استعاره (سحر: تدبیرهای هوشمندانه و عجیب).

۲۹. شاد باش و فارِغ و ایمن که من / آن کنم با تو که باران، با چمن

• معنی: خوشحال و آسوده‌خاطر باش، زیرا من کاری با تو خواهم کرد (چنان طراوت و زندگی به تو می‌بخشم) که باران با چمنزار می‌کند.

• آرایه‌ها: تشبیه (رفتار طبیب با بیمار به تأثیر باران بر چمن)، تناسب (باران، چمن).

۳۰. من غم تو می‌خَورم تو غم مَخَور / بر تو من مشفق‌ترم از صد پدر

• معنی: من بار غم تو را به دوش می‌کشم، تو دیگر غصه نخور؛ من از صد پدر برای تو دلسوزتر و مهربان‌تر هستم.

• آرایه‌ها: کنایه (غم خوردن: دلسوزی و تحمل رنج)، اغراق (از صد پدر مشفق‌تر)، تکرار (غم).

۳۱. هان و هان این راز را با کس مگو / گرچه از تو، شَه کند بس جُستجو

• معنی: آگاه باش و مراقب باش که این راز را به هیچ‌کس نگویی، حتی اگر پادشاه از تو بسیار پرس‌وجو کند.

• آرایه‌ها: تکرار (هان و هان برای تأکید).

۳۲. گوْرخانه راز تو چون دل شود / آن مُرادت زودتر حاصل شود

• معنی: اگر دل تو مانند گوری رازت را در خود نگه دارد و پنهان کند، آرزوی تو زودتر برآورده خواهد شد.

• آرایه‌ها: تشبیه (دل به گورخانه)، اسلوب معادله (ارتباط پنهان‌کاری با موفقیت).

۳۳. گفت پیغامبر که هر که سِرّ نهفت / زود گردد با مُرادِ خویش جفت

• معنی: پیامبر (ص) فرموده‌اند: هر کس رازش را پنهان نگه دارد، به زودی به آرزوی خود می‌رسد (اشاره به حدیث: اِسْتَعِینُوا عَلَی قَضَاءِ حَوَائِجِکُمْ بِالْکِتْمَانِ).

• آرایه‌ها: تلمیح (به حدیث نبوی)، کنایه (جفت شدن با مراد: رسیدن به آرزو).

۳۴. دانه‌‌ها چون اندر زمین پنهان شود / سِرِِّ آن سَرسبزی بُستان شود

• معنی: وقتی دانه‌ها در دل خاک پنهان می‌شوند، همین پنهان شدن راز سرسبزی و شکوفایی باغ می‌شود.

• آرایه‌ها: تمثیل/اسلوب معادله (رابطه پنهان شدن و رشد)، جناس (سر، سرسبزی - البته سرسبزی مرکب است).

۳۵. زَرّ و نقره گر نبودندی نهان / پرورش کی یافتندی زیرِ کان؟

• معنی: اگر طلا و نقره در دل سنگ و خاک پنهان نبودند، چگونه می‌توانستند در معدن پرورش یابند و خالص شوند؟

• آرایه‌ها: تمثیل، استفهام انکاری.

۳۶. وعده‌ها و لطف‌های آن حکیم / کرد آن رنجور را ایمن ز بیم

• معنی: قول‌ها و مهربانی‌های آن پزشک دانا، کنیز بیمار را از ترس و نگرانی رها کرد.

• آرایه‌ها: تضاد (ایمن، بیم).

۳۷. وعده‌ها باشد حقیقی، دلپذیر / وعده‌ها باشد مجازی، تاسه‌گیر

• معنی: وعده‌ها دو نوع‌اند: وعده‌های حقیقی که از جانب اولیای خداست و دلنشین است، و وعده‌های دروغین و مجازی که باعث غم و اندوه می‌شود.

• آرایه‌ها: تضاد (حقیقی و مجازی - دلپذیر و تاسه‌گیر)، موازنه.

۳۸. وعدهٔ اهلِ کرم، نقدِ روان / وعدهٔ نااهل شد، رنجِ روان

• معنی: وعده‌ی انسان‌های بزرگوار مانند سکه طلای رایج، نقد و باارزش است (حتماً عملی می‌شود)، اما وعده انسان‌های فرومایه، تنها باعث رنج روح و روان می‌شود.

• آرایه‌ها: تشبیه (وعده به نقد روان)، جناس تام (روان به معنی جاری/رایج - روان به معنی روح)، تضاد (اهل کرم و نااهل).

مضامین و درون‌مایه‌های اصلی

1. پیر و مرشد (طبیب الهی): نقش حیاتی راهنما و طبیب روحانی که دردهای پنهان را می‌شناسد و درمان می‌کند.

2. رابطه تن و روان: تأثیر مستقیم حالات روحی (عشق) بر علائم جسمانی (نبض و رنگ چهره)؛ نوعی روان‌کاوی کهن.

3. فضیلت رازداری (کتمان سرّ): تأکید بر اینکه پنهان داشتن راز و خواسته، موجب تسریع در رسیدن به مقصود و کمال می‌شود (قانون دانه و خاک).

4. عشق و درد اشتیاق: عشق به عنوان بیماری (در ظاهر) که نشانه‌هایش با دارو درمان نمی‌شود، بلکه باید ریشه (معشوق) را یافت.

5. تفاوت وعده صادق و کاذب: تأثیر کلامِ انسان کامل (حکیم) در آرامش بخشی به روح، در مقابل وعده‌های پوچ دنیوی.