غزل ۷ - بنشسته‌ام من بر درت تا بوک برجوشد وفا

• قافیه: کلمات «وفا، اندرآ، دایما، بقا، خلا، هَل اَتی، جا، ادا، لقا، دلربا، قفا، بلا، بالعَمی، آشنا، و لا، عطا، حیا، نوا، تَشا، بها، قضا، خدا، ماجرا» کلمات قافیه هستند. (حرف روی «الف» است).

• ردیف: این غزل فاقد ردیف است (مردّف نیست).

• تقطیع هجایی: بِن شَس تِ اَم (---U) / مَن بَر دَ رَت (---U) / تا بو کِ بَر (---U) / جو شَد وَ فا (---U)

تحلیل معنایی و مفهومی بیت به بیت

بیت ۱: بنشسته‌ام من بر درت تا بوک برجوشد وفا باشد که بگشایی دری‌، گویی که برخیز اندرآ

• معنی: من بر آستانه درگاه تو (معشوق) نشسته‌ام به امید آنکه وفاداری و مهر تو جوشش کند؛ شاید دری به رویم بگشایی و بگویی برخیز و به داخل بیا (مرا بپذیری).

• آرایه‌های ادبی:

  • کنایه: «بر در نشستن» (کنایه از انتظار، التماس و گدایی محبت).

  • استعاره مکنیه: «برجوشد وفا» (وفا به چشمه‌ای تشبیه شده که می‌جوشد).

  • جناس: «درت» و «دری».

بیت ۲: غرق‌ست جانم بر درت‌، در بوی مشک و عنبر‌ت ای صد هزاران مرحمت‌، بر روی خوبت دایما

• معنی: جان من در آستانه تو، در عطر خوش (مشک و عنبر) وجود تو غرق شده است. ای که صدها هزار رحمت و درود پیوسته بر چهره زیبای تو باد.

• آرایه‌های ادبی:

  • اغراق: «غرق بودن جان در بو» و «صد هزاران مرحمت».

  • مراعات نظیر: مشک، عنبر، بو.

  • استعاره: «بوی مشک و عنبر» استعاره از تجلیات و نفحات الهی یا حضور معشوق.

بیت ۳: ماییم مست و سرگران فارغ ز کار دیگران عالم اگر برهم رود عشق تو را بادا بقا

• معنی: ما (عاشقان) سرمست و بیخود از خود هستیم و به کار دیگران کاری نداریم. حتی اگر تمام جهان نابود شود، تنها آرزوی ما این است که عشق تو پاینده بماند.

• آرایه‌های ادبی:

  • کنایه: «سرگران» (کنایه از مستی، حیرت یا بی‌توجهی به امور دنیوی).

  • تضاد: «برهم رود (نابود شود)» و «بقا (باقی بماند)».

  • اغراق: ویران شدن کل عالم در برابر بقای عشق.

بیت ۴: عشق تو کف برهم زند‌، صد عالم دیگر کند صد قرن نو پیدا شود بیرون ز افلاک و خلا

• معنی: عشق تو مانند خالقی قدرتمند دست می‌زند (یا کفی بر روی دریا ایجاد می‌کند) و صد جهان تازه خلق می‌کند؛ صدها زمان و دوران جدید، خارج از محدوده‌ی آسمان‌ها و فضای تهی فعلی پدید می‌آید.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشخیص (جان‌بخشی): عشق کف بر هم می‌زند (شادی می‌کند یا خلق می‌کند).

  • ایهام: «کف بر هم زند» (۱. دست زدن و شادی کردن ۲. ایجاد کف و حباب روی دریا که استعاره از خلق موجودات است).

  • اغراق: صد عالم، صد قرن.

بیت ۵: ای عشق خندان همچو گل‌، وی خوش‌نظر چون عقل کل خورشید را درکش به جُل‌، ای شهسوار هل اتی

• معنی: ای عشقی که مانند گل شکوفا و خندانی، و ای که مانند عقل کل (اولین صادر از ذات حق) نیک‌بین هستی. خورشید را (که نماد عظمت ظاهری است) بپوشان و بی‌فروغ کن، ای یکه‌تاز میدان بخشندگی (اشاره به سوره انسان).

• آرایه‌های ادبی:

  • تشبیه: عشق خندان همچو گل، خوش‌نظر چون عقل کل.

  • تلمیح: «شهسوار هل اتی» اشاره به سوره «انسان» (هل اتی علی الانسان...) و شأن نزول آن که درباره بخشندگی امیرالمؤمنین (ع) و اهل بیت است؛ یا نمادی از انسان کامل.

  • کنایه: «خورشید را درکش به جل» (کنایه از بی‌ارزش کردن و پنهان کردن نور خورشید در برابر نور خود).

بیت ۶: امروز ما مهمان تو مست رخ خندان تو چون نام رویت می‌برم دل می‌رود والله ز جا

• معنی: امروز ما مهمان سفره لطف تو و مست دیدار چهره خندان تو هستیم. به خدا سوگند، وقتی نام روی تو را می‌آورم، دلم از اشتیاق و بی‌قراری از جای کنده می‌شود.

• آرایه‌های ادبی:

  • کنایه: «دل ز جا رفتن» (کنایه از بی‌قرار شدن و از دست دادن اختیار).

  • سوگند: «والله».

بیت ۷: کو بام غیر بام تو کو نام غیر نام تو کو جام غیر جام تو ای ساقی شیرین ادا

• معنی: کجاست پناهگاهی جز بام تو؟ کجاست نامی جز نام تو؟ و کجاست شراب و جامی جز جام تو؟ (نیست). ای ساقی خوش‌رفتار و شیرین‌کار من.

• آرایه‌های ادبی:

  • تکرار (واژه‌آرایی): کو، بام، نام، جام، تو.

  • جناس: بام، نام، جام.

  • استفهام انکاری: شاعر می‌پرسد «کو؟» و منظورش این است که «نیست».

بیت ۸: گر زنده‌جانی یابمی من دامنش برتابمی ای کاشکی در خوابمی در خواب بنمودی لقا

• معنی: اگر انسان حقیقتاً زنده‌دلی را پیدا می‌کردم، دامن او را محکم می‌گرفتم (به او متوسل می‌شدم). ای کاش در خواب بودم و تو در عالم خواب چهره‌ات را به من نشان می‌دادی.

• آرایه‌های ادبی:

  • کنایه: «دامن برتابیدن» (کنایه از متوسل شدن و رها نکردن).

  • جناس تام: «خواب» (خوابیدن) و «خواب» (رویا).

بیت ۹: ای بر درت خیل و حشم بیرون خرام ای محتشم زیرا که سرمست و خوشم زان چشم مست دلربا

• معنی: ای کسی که بر درگاهت سپاه و خدمتکاران بسیار داری، ای بزرگوار، بیرون بیا و جلوه کن؛ زیرا که من از حالتِ آن چشمان مست و رباینده‌ات، سرمست و شادمانم.

• آرایه‌های ادبی:

  • تناسب (مراعات نظیر): خیل، حشم، محتشم.

  • ایهام و استعاره: «چشم مست» (صفت چشم معشوق که گیرایی دارد).

بیت ۱۰: افغان و خون‌ِ دیده بین‌، صد پیرهن بدریده بین خون جگر پیچیده بین بر گردن و روی و قفا

• معنی: ناله و اشک خونین مرا ببین، صد پیراهن را که از شدت وجد و درد پاره کرده‌ام ببین. ببین که چگونه خون دل (رنج و درد عشق) بر سر و صورت و گردن من جاری شده است.

• آرایه‌های ادبی:

  • اغراق: «صد پیرهن»، «خون جگر پیچیده بر گردن و...».

  • کنایه: «پیرهن دریدن» (کنایه از شدت هیجان، جنون عاشقی و رسوایی).

  • تناسب: گردن، روی، قفا.

بیت ۱۱: آن کس که بیند روی تو مجنون نگردد کو به‌کو سنگ و کلوخی باشد او‌، او را چرا خواهم بلا‌؟

• معنی: کسی که روی تو را ببیند و دیوانه نشود و کوچه به کوچه آواره نگردد، انسان نیست بلکه سنگ و کلوخ است. چرا باید برای چنین موجود بی‌احساسی، بلا (درد عشق) را بخواهم؟ (لیاقت درد عشق را ندارد).

• آرایه‌های ادبی:

  • تشبیه: تشبیه انسان بی‌تفاوت به سنگ و کلوخ.

  • تلمیح: اشاره به داستان لیلی و مجنون (مجنون نگردد کو به کو).

  • پارادوکس پنهان: خواستن «بلا» به عنوان یک ارزش و موهبت برای عاشق.

بیت ۱۲: رنج و بلایی زین بتر کز تو بود جان بی‌خبر ای شاه و سلطان بشر لا تبل نفسا بالعمی

• معنی: هیچ رنج و مصیبتی بدتر از این نیست که جان انسان از تو بی‌خبر باشد. ای پادشاه انسان‌ها، هیچ جانی را با کوری (ناآگاهی و دوری از خود) آزمایش مکن.

• آرایه‌های ادبی:

  • ملمّع: استفاده از عبارت عربی «لا تبل نفسا بالعمی» (نفسی را به کوری مبتلا مکن).

  • تفضیل: رنج بی‌خبری به عنوان بدترین رنج.

بیت ۱۳: جان‌ها چو سیلابی روان تا ساحل دریای جان از آشنایان منقطع با بحر گشته آشنا

• معنی: جان‌های عاشقان مانند سیلابی خروشان به سمت ساحل دریای حقیقت (ذات حق) روان هستند؛ آنها از آشنایان زمینی بریده‌اند و با آن دریای بیکران آشنا شده‌اند.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشبیه: جان به سیلاب؛ حق به دریا.

  • تضاد: منقطع و آشنا.

بیت ۱۴: سیلی روان اندر وله سیلی دگر گم کرده ره الحمدلله گوید آن وین آه و لا حول و لا

• معنی: یک سیل (جان عاشق) در اشتیاق و شیدایی روان است و سیل دیگر (جان غافل) راه را گم کرده است. آن یکی (واصل) شکر خدا می‌گوید و این یکی (گمراه) آه می‌کشد و استغفار می‌کند (لاحول و لا قوه الا بالله می‌گوید).

• آرایه‌های ادبی:

  • تقابل: تصویر دو نوع جان (هدایت شده و گمراه).

  • لف و نشر: سیل اول -> الحمدلله / سیل دوم -> آه و لاحول.

بیت ۱۵: ای آفتابی آمده بر مفلسان ساقی شده بر بندگان خود را زده باری کرم باری عطا

• معنی: ای خورشید حقیقتی که پایین آمده‌ای و برای ما فقیرانِ معنوی ساقی‌گری می‌کنی؛ خود را به بندگانت نزدیک کرده‌ای، گاهی با کرم و گاهی با بخشش.

• آرایه‌های ادبی:

  • استعاره: «آفتاب» استعاره از معشوق/خداوند.

  • پارادوکس (متناقض‌نما): آفتاب (پادشاه) که ساقی مفلسان شود.

  • کنایه: «خود را به کسی زدن» (نزدیک شدن صمیمانه یا قاطی شدن).

بیت ۱۶: گل دیده ناگه مر تو را بدریده جان و جامه را وان چنگ زار از چنگ تو افکنده سر پیش از حیا

• معنی: گل ناگهان تو را دیده و از شدت زیبایی تو، جان و پیراهنش را پاره کرده است (شکفته است). و آن چنگ (ساز) نزار و نحیف، از شرمِ چنگ و دستان هنرمند تو، سرش را پایین انداخته است.

• آرایه‌های ادبی:

  • حسن تعلیل: علت شکفتن گل، دیدن یار دانسته شده؛ علت خمیدگی سرِ چنگ، شرم از یار.

  • ایهام: «چنگ» اول (ساز)، «چنگ» دوم (دست/پنجه).

  • تشخیص: شرم کردن چنگ و جامه دریدن گل.

بیت ۱۷: مقبل‌ترین و نیک پی در برج زهره کیست نی زیرا نهد لب بر لبت تا از تو آموزد نوا

• معنی: خوشبخت‌ترین و خوش‌قدم‌ترین موجود در میان ستارگان طرب (برج زهره) کیست؟ ساز «نی» است. زیرا لب بر لب تو می‌گذارد تا از تو آواز و نغمه بیاموزد.

• آرایه‌های ادبی:

  • مراعات نظیر: برج زهره (فلک مطربان)، نی، نوا.

  • تشخیص: لب بر لب نهادن و آموختن نی.

  • ایهام: «نی» (ساز نی / کلمه پرسشی یا منفی؟ در اینجا پاسخ سوال است: نی).

بیت ۱۸: نی‌ها و خاصه نیشکر بر طمع این بسته کمر رقصان شده در نیستان یعنی تعز من تشا

• معنی: تمام نی‌ها و به خصوص نیشکر، به طمع چنین وصالی (بوسیدن لب یار) کمر بسته‌اند (آماده شده‌اند) و در نیستان می‌رقصند و با زبان حال می‌گویند: «هر که را بخواهی عزت می‌دهی».

• آرایه‌های ادبی:

  • تلمیح: آیه «تعز من تشاء و تذل من تشاء» (آل عمران).

  • حسن تعلیل: علت رشد و تاب خوردن نی در نیستان، شوق وصال یار است.

  • ایهام: «کمر بستن» (۱. آماده شدن ۲. گره‌های روی ساقه نی).

بیت ۱۹: بُد بی‌تو چنگ و نی حزین برد آن کنار و بوسه این دف گفت می‌زن بر رخم تا روی من یابد بها

• معنی: چنگ و نی بدون تو غمگین بودند؛ اما حالا چنگ در آغوش توست (کنار) و نی مشغول بوسیدن لب تو. دف گفت: بر صورت من ضربه بزن تا چهره من ارزش پیدا کند.

• آرایه‌های ادبی:

  • تشخیص (مناظره‌گونه): گفتگوی سازها.

  • لف و نشر مرتب: چنگ -> کنار (آغوش)، نی -> بوسه.

  • ایهام: «روی» (صورت / سطح دف)، «بها» (ارزش / قیمت).

بیت ۲۰: این جان‌ِ پاره پاره را‌، خوش پاره پاره مست کن تا آن چه دوشش فوت شد آن را کند این دم قضا

• معنی: این جانِ شرحه شرحه شده از درد فراق را، به زیبایی تمام مست و مدهوش کن؛ تا هرآنچه دیشب از فیض حضور از دست داده، اکنون جبران (قضا) کند.

• آرایه‌های ادبی:

  • تکرار: پاره پاره.

  • تناسب فقهی: فوت شدن، قضا کردن (اصطلاحات نماز و عبادات).

بیت ۲۱: حیف است ای شاه مهین هشیار کردن این چنین والله نگویم بعد از این هشیار شرحت ای خدا

• معنی: ای شاه بزرگ، حیف است که چنین عاشق مستی را هشیار کنی. به خدا سوگند که اگر هشیار باشم، دیگر شرح تو را نخواهم گفت (چون زبانِ هشیاری ناتوان است).

• آرایه‌های ادبی:

  • منادا: ای شاه مهین، ای خدا.

  • تضاد: مست (مفهوم ضمنی بیت قبل) و هشیار.

بیت ۲۲: یا باده ده حجت مجو یا خود تو برخیز و برو یا بنده را با لطف تو شد صوفیانه ماجرا

• معنی: یا شراب معرفت بده و دلیل و برهان نخواه، یا خودت (عقل/مزاحم) برخیز و برو؛ وگرنه ماجرای منِ بنده با لطف تو به یک رسوایی و ماجرای صوفیانه (بی‌قید و بند) تبدیل خواهد شد.

• آرایه‌های ادبی:

  • تقسیم: یا... یا... یا...

  • تلمیح: اشاره به آداب و اصطلاحات صوفیه (ماجرای صوفیانه).

مضامین و درون‌مایه‌های اصلی

درون‌مایه‌های کلیدی این غزل عبارتند از:

• وحدت وجود و فنا: اتصال قطره (جان) به دریا (حق) و محو شدن در معشوق.

• عشق کیهانی: عشق به عنوان نیروی محرکه هستی که افلاک و عوالم جدید خلق می‌کند.

• تقابل عقل و عشق (مستی و هشیاری): برتری جنون و مستی بر عقل مصلحت‌اندیش؛ تحقیر هشیاری به عنوان مانع وصال.

• موسیقی و سماع: حضور پررنگ سازها (نی، دف، چنگ) و رقص کیهانی ذرات عالم به واسطه عشق.

• طلب و انتظار: تصویر عاشق نشسته بر درگاه و امید به گشایش و لطف سلطان.