رسم‌الخط

[ رَ مُلْ خَ طط ] (ع اِ مرکب) طرز نگارش حروف هر یک از خطوط متداول در جهان. املا و طریقهٔ نوشتن. (ناظم الاطباء). طریقهٔ نوشتن حروف خط یک زبان. (فرهنگ نظام). از وقتی که زبان عربی با سپاهیان عرب به ایران نفوذ کرد خط عربی نیز با آن همراه بود. خط عربی به نحوی که در دورهٔ اسلامی معمول بود در زمانی قریب به اسلام از دو قوم اخذ شد، نخست از قوم نبطی در جانب حوران و دوم از سریانیان از طریق حیره (نزدیک کوفه). این هر دو خط از خطوط سامی و برای عرب کاملاً قابل تقلید بود. خط نخستین منشأ خط نسخ و کوفی بود که هر دو بعد از غلبهٔ اسلام میان مسلمین باقی ماند و ظاهراً این هر دو خط را با هم به کار می بردند. خط نسخ بیشتر برای کتابت مصاحف می آمد، این رسم الخط در آغاز امر بی نقطه و بی شکل بود ولی بنابر مشهور نخستین واضعان علم نحو یعنی ابوالاسود الدؤلی و نصربن عاصم اشکال و اعجام را در آن وارد کردند. در عهد اموی انواع مهمی در خط عربی پدید نیامد ولی در عصر بنی عباس انواع مختلفی از قبیل نصف و خفیف و ثلث و مسلسل و رقاع و غیره بوسیلهٔ احول محرر و اقسام دیگری بوسیلهٔ دیگران اختراع شد و از شاگردان احول ابوعلی محمدبن مقله (متوفای ۳۲۸ هـ . ق.) و برادرش ابوعبداللََّه حسن (متوفای ۳۳۸ هـ . ق.). هستند که خط عربی به دست هر دو کامل شد. چون رسم الخط عربی با همهٔ اشکالات خود از خط پهلوی آسانتر است بزودی بوسیلهٔ ایرانیان مسلمان یا کسانی که بزبان عربی به نحوی از انحاء آشنایی مییافتند پذیرفته شد... البته این خط در ایران و بوسیلهٔ خطاطان ایرانی تکامل یافت و بتدریج مستعد تحریر فارسی دری یعنی لهجهٔ رسمی و کتابی ایران دورهٔ اسلامی گردید. رواج خط عربی در ایران از پاره ای جهات به لهجات ایرانی صدماتی وارد آورد زیرا نبودن اعراب در عربی باعث آمد که تلفظ بسیاری از کلمات فارسی در طول زمان دستخوش بی اطلاعی این و آن گردید و به صورتهای غیراصلی مشهور شد، مثلاً نیاکان بجای کاف با گاف و برنا بجای فتحهٔ «ب» با ضمهٔ آن و... تبدیل گردید... در تمام مواردی که در آخر کلمات قدیم ایرانی کاف یا گاف به کار برده می شد، مثل نامک، بندک، گربک و امثال آنها، چون این کاف در لهجات متأخر حذف شد و نوشتن حرف ماقبل کاف با فتحه دشوار بود، ناگزیر برای بیان حرکت آنها «هـ» به آخر آنها افزوده شد و نوشتند: نامه، بنده، گربه، و همین عمل در خواندن و نوشتن این کلمات اشکالاتی فراهم آورد که امروزه در برخی جاها بویژه در تهران این نوع کلمه ها را بکسر آخر تلفظ می کنند که غلطی بیّن و آشکار است. (از تاریخ ادبیات در ایران تألیف صفا چ ۱ ج ۱ ص ۱۳۶ و ۱۳۷). در رسم الخط معمول فارسی امروزه که از تازی گرفته شده ۳۳ حرف به کار می رود که چهار حرف آن (پ، چ، ژ، گ) مخصوص کلمات فارسی و ۸ تای آن (ث، ح، ص، ض، ط، ظ، ع، ق) مخصوص واژه های تازی و ۲۱ تا مشترک میان آن دو است. با وجود اختصاص ۸ حرف اخیر به کلمات عربی گاهی در فارسی کلماتی دیده می شود که این حروف در آنها به کار رفته و این امر بمرور زمان و بر اثر نفوذ زبان و خط عربی و عدم دقت خطاطان متأخر بوده است، مانند: طشت، طیش، غلطیدن، قارچ، صد و جز آن. {aرسم الخط همزه و الف: a}الف یک شکل دارد: «ا» که وسط و آخر کلمات فارسی و تازی می آید مثل: دانا، دنیا، داعی، ولی همزه به اشکال مختلف دیده می شود: در آغاز واژه های تازی و پارسی، بصورت الف: احمد، است. اگر ماقبل آن مفتوح باشد بصورت «أ» (مأمور) و اگر مضموم باشد بصورت «ؤ» (مؤذن، مؤمن) اگر مکسور باشد بصورت «ئـ MMM ء» (توطئه، تخطئه)، در آخر کلمات به صورت «ء»: (املاء، سوء) و اگر همراه الف بیاید بصورت مد « »: (آب، آباد، مآل). {aرسم الخط دال و ذال:a} در قدیم اگر حرف دال ماقبل آن حرفی متحرک یا بلند (ـا، و، ی) بودند ذال (گنبذ، گشوذ، شنیذ)، وگرنه دال می خواندند (مرد، آورد، سرد، زرد)، ولی امروزه این قاعده برافتاده است و همه را دال تلفظ می کنند و می نویسند. {aرسم الخط «ة» یا «ت»:a} تمام کلمات مختوم به «ت» عربی را در فارسی بصورت کشیده (ت) می نویسند، مانند: رحمت، عادت، مگر کلماتی که بصورت ترکیب عربی باشند: رحمةللعالمین و در برخی از مصدرهای عربی مختوم به «ت» آنرا به «هـ» بدل کنند: معامله، سفله و... و حتی هنگام آوردن الف و نون جمع و «ی» مصدری برطبق قاعدهٔ کلمات فارسی «هـ» را به گاف بدل کنند: سفلگی، سفلگان. {aرسم الخط تنوین در فارسی: a}در کلمات منوّن عربی در فارسی اصولاً تنوین دو ضم و دو کسر را روی و زیر حرف آخر خود کلمه (سلامٌ علیکم، اباً عن جدٍ) و تنوین دو فتح را روی الف گذارند: (ذاتاً، شخصاً، عجالتاً). رجوع به آنندراج و دستور زبان فارسی پنج استاد ج ۱ صص ۴ -۱۹ و حرف و خط شود. قلقشندی، در بحث خط و رسم الخط برای خط اقسامی قائل شده مانند: ثلث و رقاع و توقیع و غبار، و بعد برای رسم الخط هر یک از حروف عربی نیز اشکالی نشان داده، چنانکه برای الف در نوع ثلث ثقیل سه شکل: ۱- مطلق ۲- مشبعر ۳- محرف و برای «ب» نیز سه شکل: ۱- مجموعه ۲- موقوفه ۳- مبسوط و برای دیگر حروف نیز اشکالی آورده است. رجوع به صبح الاعشی ج ۳ صص ۱ -۱۳۲ شود.