معرفی کوتاه: مسمط، قالبی ابتکاری و بسیار خوشآهنگ در شعر پارسی است که برای شکستن یکنواختیِ قافیههای طولانیِ قصیده ابداع شد. در این قالب، شعر به بخشهای کوچکی (بند) تقسیم میشود که هر بخش قافیه اختصاصی خود را دارد، اما همه بخشها در مصراع آخر به هم متصل میشوند. منوچهری دامغانی را مبدع و استاد بیرقیب این قالب میدانند.
واژه «مسمط» در لغت به معنای «به رشته کشیدن مروارید» است. در مسمط، شعر از چندین بخش (رشته) تشکیل شده است.
رشته: به هر بخش از مسمط یک «رشته» میگویند.
بند: به مصراع آخرِ هر رشته که قافیه اصلیِ کل شعر را دارد، «بند» میگویند.
فرمول قافیه: فرض کنید یک مسمط «مُسَدَّس» (شش مصراعی) داریم. ۵ مصراع اول همقافیهاند (قافیه داخلی) و مصراع ششم، قافیهای متفاوت دارد (قافیه اصلی). در رشته بعدی، ۵ مصراع اول تغییر میکند اما مصراع ششم با مصراع ششمِ رشتهی قبل همقافیه است.
ساختار گرافیکی:
(رشته اول):
(مصراع ۱: a) ...
(مصراع ۲: a) (مصراع ۳: a) ...
(مصراع ۴: a) (مصراع ۵: a) ...
(بند ۱: z)
(رشته دوم):
(مصراع ۱: b) ...
(مصراع ۲: b) (مصراع ۳: b) ...
(مصراع ۴: b) (مصراع ۵: b) ..
(بند ۲: z)
نامگذاری مسمطها بر اساس تعداد مصراعهای هر رشته (به عربی) انجام میشود:
۱. مُثَلَّث: هر رشته ۳ مصراع دارد (۲ مصراع همقافیه + ۱ بند).
۲. مُرَبَّع: هر رشته ۴ مصراع دارد (۳ مصراع همقافیه + ۱ بند).
۳. مُخَمَّس: هر رشته ۵ مصراع دارد (۴ مصراع همقافیه + ۱ بند). [بسیار پرکاربرد]
۴. مُسَدَّس: هر رشته ۶ مصراع دارد (۵ مصراع همقافیه + ۱ بند). [رایجترین نوع]
۱. توصیف طبیعت (منوچهری): مسمط به دلیل تغییر مداوم قافیه، دست شاعر را برای توصیفات رنگارنگ و طولانی باز میگذارد. منوچهری دامغانی (مبدع این سبک در قرن ۵) زیباترین توصیفات بهار، پاییز و جشنها را در قالب مسمطهای مسدس سروده است.
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است / باد خنک از جانب خوارزم وزان است...
۲. تضمین (مخمسسازی): یکی از زیباترین کاربردهای مسمط، «تضمین» است. شاعران برای ادای احترام به غزلیات بزرگان (مثل حافظ یا سعدی)، ۳ مصراع از خود میگویند و ۲ مصراع از غزلِ آن استاد را در ادامه میآورند و یک مسمط مخمس میسازند. شیخ بهایی و شهریار در این کار استادند.
۳. سوگواری و اشعار مذهبی: به دلیل آهنگین بودن و قابلیتِ تغییر فضا در هر بند، مسمط قالبی ایدهآل برای نوحهسرایی و بیان وقایع طولانی (مثل واقعه کربلا) است. بسیاری از اشعار مشهورِ هیئتها در واقع مسمط هستند.
۴. طنز و فکاهی: در دوران مشروطه، شاعرانی مثل دهخدا (در چرند و پرند) از مسمط برای طنزهای سیاسی استفاده کردند (مثل شعر: یاد آر ز شمع مرده یاد آر).
در مسمط، تمام مصراعهای یک رشته همقافیهاند (aaaaaz).
در ترکیببند و ترجیعبند، ساختارِ هر رشته شبیه به یک «غزل» است (aa, ba, ca) و فقط بیتِ اتصال (بند) متفاوت است.
هنوز شعری در این قالب منتشر نشده است.