معرفی کوتاه: مستزاد، متفاوتترین و شاید «مدرنترین» قالب در بین اشعار کلاسیک است. این تنها قالب سنتی است که طول مصراعهای آن مساوی نیست. در مستزاد، در پایان هر مصراع، واژگان کوتاهی میآیند که گویی پژواک یا تکمیلکننده جمله اصلی هستند. این قالب در دوران مشروطه به اصلیترین سلاح شاعران آزادیخواه تبدیل شد.
واژه «مُستَزاد» در لغت به معنای «زیاد شده» یا «افزوده شده» است. علت این نامگذاری این است که شاعر، به آخرِ هر مصراع از یک غزل، قصیده یا رباعی، جملهای کوتاه و موزون اضافه میکند.
ساختار ظاهری: در مستزاد ما با دو بخش روبرو هستیم که وزن آنها با هم مرتبط است: ۱. مصراع اصلی: که طولانی است (بدنه اصلی شعر). ۲. مصراع فرعی (زیاده): بخش کوتاهی که بعد از مصراع اصلی میآید و معنی آن را تکمیل میکند.
نمودار گرافیکی:
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ (مصراع اصلی) ...
[بخش کوتاه] ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
(مصراع اصلی) ...
[بخش کوتاه]
نکته مهم قافیه: معمولاً بخشهای کوتاه (زیادهها) همگی با هم همقافیه هستند و ارتباط معنایی مستقیمی با مصراع اصلی دارند.
۱. دوره قدیم (عارفانه و بزمی): ابداع این قالب را به شاعران قرن ۵ (مانند مسعود سعد سلمان) نسبت میدهند. در قدیم، مستزاد بیشتر برای شیرینکاریهای ادبی یا بیان حالات شور و سماع (در اشعار مولوی) استفاده میشد.
هر آن که جانب اهل وفا نگه دارد ... (خداش در همه حال) از او و از همه دلها دعا نگه دارد ... (و زو بلا بگرداند) (حافظ)
۲. دوران مشروطه (سیاسی و انتقادی): اوج درخشش مستزاد در دوران مشروطه و بیداری ایرانیان بود. شاعران انقلابی مثل میرزاده عشقی، ملکالشعرا بهار و سید اشرفالدین گیلانی (نسیم شمال) دریافتند که ضربآهنگِ کوبندهی مستزاد برای شعار دادن و تهییج مردم عالی است. معروفترین مستزاد سیاسی ایران اثر میرزاده عشقی است:
این مجلس چهارم به خدا ننگ بشر بود ... (دیدی چه خبر بود؟) هر کار که کردند ضرر روی ضرر بود ... (دیدی چه خبر بود؟)
هنوز شعری در این قالب منتشر نشده است.