معرفی کوتاه: ترکیببند یکی از قدرتمندترین قالبهای شعر پارسی برای بیان روایتهای طولانی و پرسوز است. این قالب، متشکل از غزلهای متعددی است که با ابیاتی متفاوت (که قافیهای جداگانه دارند) به هم وصل میشوند. نام ترکیببند در فرهنگ ایرانی با نام «محتشم کاشانی» و مرثیههای جاودانهی عاشورایی پیوند خورده است.
ساختار کلی: ترکیببند از نظر چیدمان، دقیقاً مانند «ترجیعبند» است؛ یعنی از چندین بخش (خانه) تشکیل شده که هر بخش ساختاری شبیه به غزل دارد.
تفاوت طلایی با ترجیعبند: تنها و مهمترین تفاوت در «بیتِ واسطه» (بند) است:
در ترجیعبند، بیت واسطه عیناً تکرار میشود.
در ترکیببند، بیت واسطه در پایان هر بخش تغییر میکند و قافیهای کاملاً جدید و منحصربهفرد دارد.
چرا این تفاوت مهم است؟ چون بیتِ واسطه تکرار نمیشود، دست شاعر برای پیش بردن داستان و تغییر دادن فضا بازتر است. این ویژگی باعث میشود ترکیببند بهترین قالب برای مرثیهسرایی (که نیاز به بیان جزئیات غمانگیز دارد) باشد.
ساختار گرافیکی قافیه:
(خانه اول): (مصراع ۱: a) ...
(مصراع ۲: a) (مصراع ۳: b) ...
(مصراع ۴: a)
(بند اول: z ... z)
[قافیه مخصوص خود را دارد]
(خانه دوم): (مصراع ۱: c) ...
(مصراع ۲: c) (مصراع ۳: d) ...
(مصراع ۴: c)
(بند دوم: y ... y)
[قافیه کاملاً جدید]
ترکیببند در طول تاریخ ادبیات برای مضامین مختلفی استفاده شده، اما دو کاربرد آن قلههای ادبیات را فتح کردهاند:
۱. مرثیه و سوگواری (محتشم کاشانی): بدون شک مشهورترین ترکیببند تاریخ، «دوازده بند محتشم کاشانی» در وصف واقعه کربلا است. این شعر چنان نفوذی دارد که قرنهاست بر در و دیوار حسینیهها نقش بسته است.
باز این چه شورش است که در خلق عالم است / باز این چه نوحه و چه عزا و چه ماتم است
۲. گلایه و شکوائیه عاشقانه (وحشی بافقی): وحشی بافقی از این قالب برای بیان سوزناکترین گلایههای عاشقانه استفاده کرده است. ترکیببند معروف او با مطلع «دوستان شرح پریشانی من گوش کنید» نمونهای از شاهکار بیان احساسات در این قالب است.
۳. مدح و ستایش (جمالالدین اصفهانی): در سبک عراقی و قبل از آن، شاعران از ترکیببند برای ستایش بزرگان و توصیف فضایل آنها استفاده میکردند.
قرون اولیه: ترکیببند بیشتر برای مدح و توصیف طبیعت استفاده میشد (مانند اشعار قطران تبریزی).
دوره صفویه (عصر طلایی): با رسمی شدن مذهب شیعه، ترکیببند به اصلیترین قالب برای شعرهای مذهبی و عاشورایی تبدیل شد (ظهور محتشم).
دوره معاصر: شاعران معاصر نیز گهگاه برای مراثی یا بیان دردهای اجتماعی طولانی به سراغ این قالب رفتهاند.
هنوز شعری در این قالب منتشر نشده است.